Tıp fakültesinde okurken, yakın arkadaşlarımdan biri, mikroskopta gör­meye çalıştığımız mikropların bazılarını bizim gibi göremediğini fark etmişti. Önce şaka yapıyor sandık, ama sonra göz bölümünde yapılan muayenesinde gözlerinden birinin son derece tembel olduğunu, ancak yüzde yirmi oranında gördüğünü ve artık tedavinin mümkün olmadığı­nı öğrendik. Arkadaşım, deyim yerindeyse, yıkıldı. Aslında çok ilgili olan ailesi, diğer gözü iyi gördüğü ve o zamana kadar hiç göz muayenesi olma­dığı için görme sorunu olduğunu zamanında fark etmemişti. Uzmanlık alanının seçimini ona göre yapması gerekti ve kendisi çocuklarını doğum­larından itibaren göz muayenesine götürerek kızının bir gözündeki yüksek kırma kusuruna bağlı, olası tembelliği engellemeyi başardı.

Göz tembelliği nedir?
Bir gözün doğuştan az görmesine neden olabile­cek bir durum nedeniyle beyindeki o göze ait görme merkezinin yeterince gelişememesi durumudur. Yani aslında tembelleşen beyindir, göz değil. Beyne bir gözden net görüntü iletisi gitmeyip diğerinden giderse beyin net olmayan tarafı ihmal etmeye başlar. O taraftaki hücrelerin sayısı ve büyüklüğü adeta çolak kalır. Buna “tembellik” denilmektedir.

Tembellik nedenleri nelerdir?
1. İki gözde farklı kırma kusuru düzeyi. En sık görülen tembellik nedeni, bir gözde­ki kırma kusurunun diğerinden önemli ölçüde farklı olmasıdır. Bazen de, yine küçük bir bebekte, diyelim ki gözlerin­den birinde yüksek bir kırma kusuru var, diğerinde yok ya da daha küçük numa­ralı bir gözlük ihtiyacı var. Bir gözden beyne net bir görüntü iletisi giderken di­ğerinden giden görüntü bulanık olur. Beyin bir süre, durumu anlamaya ve idare etmeye çalışır. Ama bir süre son­ra bulanık görüntü iletisi gelen gözü ih­mal etmeye başlar, onu yok sayar. Hatta kendi içinde, o gözden gelen iletileri değerlendirmesi gereken bölümle bile il­gilenmez olur, onun gelişimi için gerek­li çabalardan vazgeçer. Bu durumda net ileti göndermeyen göz tembelleşir ve yavaş yavaş işi bırakıp adeta uykuya dalar, kaymaya başlar. İki göz arasında fark olan hipermetroplarda tembellik daha kolay olur.

2. Göz kaslarındaki dengesizliğe bağlı: Böyle bir nedene bağlı şaşılık/kayma olduğunda da kayan gözde tembellik olabilir. Kayma ve tembellik ilişkisi yumurta-tavuk ilişkisi gibidir. İkisi de birbirine yol açabilir.

3. Göziçi hastalığına bağlı: Nadiren doğumdan sonra göz içinde sarı noktada bir hastalık, bir tümör olabilir. Yine beyne net ileti gitmeyince, bu göz kaymaya başlar. Bazen anne karnındayken annenin geçirdiği bir hastalık bebeğin gözü­ne de sıçrayabilir (ör; toksoplazma, retinoblastom).

4. Şeffaf olması gereken göz ortamlarında bulanıklığa bağlı. Bazen de, yine bir bebeğin gözünde kapak düşüklüğü veya katarakt, göziçi iltihabı gibi görmeyi engelleyecek veya bulandıracak bir perde olabilir. Yine tembellik, yine kayma meydana gelebilir.

Tembellik nasıl saptanır?
Tembellik aile tarafından eğer gözlerden birinde kayma görülürse saptanır. Kayma olmadan saptanabilmesi ancak muayene ile mümkündür. Ama aklınızda olsun; eğer çocuğunuzun bir gözünü elinizle kapadığınızda ağlıyor, diğer gözü­nü kapadığınızda ağlamıyor veya rahatsız olmuyor ise, kapatınca ağlamadığı gö­zü tembel olabilir, zaten iyi çalışmadığı için kapatılınca bir şey fark etmiyordur.

Tembellik muayenede nasıl saptanabilir?
Henüz konuşmayan veya muayeneye uyum gösteremeyen çocuklarda, iki göz arasında kırma kusurunda önemli bir fark olması ve ailede tembellik olması bizi bu konuda dikkatli olmaya ve önlem almaya yöneltir.

Konuşarak iletişim kurulabilen, yani muayenede gösterilen şekilleri tanımlayabilen çocuklarda ise bir gözün görmesinin gözlükle bile tam olmaması tembellik oldu­ğunu gösterir.

İki taraflı tembellik olabilir mi?
Eğer iki gözde de içe kayma varsa veya her iki gözde katarakt, kapak düşüklüğü gibi görmeyi engelleyecek bir durum varsa, evet, ne yazık ki iki gözde de tembel­lik, yani beynin görme merkezinde gelişme geriliği olabilir. Neyse ki, bu nadir bir durumdur.

Tembellik tedavisi ne zaman yapılmalıdır?
Tespit edilir edilmez tembellik tedavisine başlanmalıdır. Çocuğun göz açısından beyin gelişimi tamamlanana kadar sürdürülmelidir. Bu 7-9 yaş arasıdır.

Tembellikle beraber başka sorunlar da olabilir mi?
Tembellikle beraber olabilecek en sık sorunlar kayma ve derinlik duygusu yok­sunluğudur. İki gözden aynı netlikte ileti alamayan beyin, derinlik duygusunu sağ­layamaz.

Tembellik tedavisinde neler yapılır?
1. Gözlük: Tembellik tedavisinin ilk aşaması, tembel olan gözün iyi ve net gör­mesini sağlayacak gözlük derecesinin saptanması ve gözlüğün kullanılması­dır. Gözlük devamlı kullanılmalıdır. Çerçeve öyle olmalıdır ki, çocuk hangi tarafa bakarsa baksın gözlükten bakmalıdır. Çocuklarda gözlük kullanmak değil kullanmamak tembellik yapar. Gözlük kullanmak ayıp değildir. Herkes eninde sonunda kullanır. Şaşılık, sosyal çevrede, hele ileri yaşlarda daha bü­yük bir sıkıntı yaratır.

Gözlük kullanmak istemeyen çocuklarda zorlama yerine özendirme yöntemi uygulanılması daha yararlı olur. Empati kurun; yapmak istemediğiniz bir işe zorlansanız, haliyle olumlu bir tepki veremezsiniz.

2. Kapama: Tembellik tedavisinin ikinci aşaması tembel olan gözün aktif ola­rak çalışmasını sağlamak için diğer göze kapama uygulanmasıdır. Bu tedavi, bir çeşit fizik tedavi egzersizidir. Kapama derken, çocuklar için özel yapılmış yapışkan göz kapama plasterini kastediyoruz. Gözlük de kullanması gereken (her tembellikte gözlük gerekli olmayabilir) ve bunu düz­gün şekilde kullanabilen çocuklarda kapamayı gözlüğün içinden, tembel ol­mayan gözün çevreyi göremeyeceği şekilde yapmak gerekir). Bebeklerde özel kontakt lenslerle de kapama yapılabilir.

Kapama tedavisi ne kadar süuygulanmalıdır?
Kapama çocuğun yaşına, görmene ve tembelliğin/kaymanın mikgünde 1 saat ile tam gün ararsınsürelerde gerekli olabilir. Yine dre kapama yapılmayacak günlerlir. Örneğin, haftada 5 gün kapatatil gibi. Önerilen sürenin üzeriması da önemlidir. Diğer gözünmemesi açısından buna dikkat eZamanından erken bırakılırsa dabaşa dönebilir. Kapamanın aylaması gerekebilir.

Tembellik tedavisi neden yapılmalıdır?
Gerekli ise, kapamayı önerildiği şekilde uygu­lamanızın, çocuğunuza yapabileceğiniz en büyük iyiliklerden biri olduğunu ileride göreceksiniz. Bunu yatırım olarak da düşü­nebilirsiniz. Kayma olsun olmasın, tembellik derinlik hissini yok edeceği için meslek seçiminde engeller çıkarabilir. Örneğin, cerrah, pilot olmada sorun çıkabi­lir. Çok nadir de olsa sağ­lam gözün başına bir kaza gelme olasılığı da düşünül­meli ve sabırla tembellikle mücadele edilmelidir.

Kapama tedavisi nasıl uygulanır?
Kapama yapıldığı sürece, o gözün mutlaka, beden eğitimi egzersizi misali, dikkat is­teyen bir işle uğraşıyor olması gerekir. Çocuğun yaşına göre; sınırlı boyama, resim yapma, yazı yazma, kitap okuma, boncuk dizme, el işi yapma gibi uğraşılar bu eg­zersizi sağlarlar. Kapama sırasında pasif işlerle, diyelim televizyon seyretmek gibi bir işle uğraşmak yararsızdır. Kapama sırasında bisiklet, paten gibi denge için derinlik hissi gerektiren oyunlar oynanmamalıdır. Kapama süresince bir erişkinin çocuğun yanında bulunup, uğraştığı oyuna, işe dikkat etmesini sağlaması çok yararlı olur.

Çocuğun heveslendirilmesi ve ödüllendirilmesi, kapamanın başarısını arttıran en önemli etkenlerdir. Kapama yapılan her gün takvime bir işaret (ör; gülen yüz res­mi veya renkli çıkartma) veya çocuğun seçeceği bir yapıştırma konulur ve örneğin bir hafta ya da ay tamamlanınca çocuğa istediği bir hediye alınırsa heves ve ödül sağlanmış olur.

Her tembel gözlü çocukta kayma olmayabilir. Kayması olan her çocukta tembellik olmayabilir.

Tembellik tedavisinden sonra ne olur?
Tembellik ve kayması olan çocuklarda tembellik en aza indirildikten sonra hâlâ kayma varsa, ameliyat yapılır. Ameliyat gözlük ihtiyacını değiştirmez, ameliyat gözlükten kurtulmak için yapılmaz. Tembelliğin tedavisine bir miktar yararı olsa da ameliyattan sonra kapamaya devam etmek gerekebilir. Yani ameliyat kapama­dan kurtulmak için de yapılmaz. Ameliyat kaymayı düzeltmek için yapılır.

Kontroller ne kadar süre devam etmelidir?
Çocuğun göz durumuna göre değişmekle beraber, kapama tedavisi altındayken her 1-3 ayda bir, kapama bittikten sonra 3-6 ayda bir, 7 yaşından sonra 6-12 ayda bir kontrol yapılması gerekli ve yararlıdır. Ergenlikten itibaren, işler daha rahatlar ve senede bir muayene yeterli olur.