Annesiyle anneannesi bana dünya tatlısı bir küçük kızı muayeneye getirmişlerdi. Bir gözündeki ileri derecede içe doğru kayma nedeniyle başını yerden kaldırmıyor, arkadaşlarıyla görüşmüyordu. Annesi devam­lı resim yaptığını ve yaptığı resimlerdeki insanların gözlerinin hep nokta kadar küçük olduğunu fark ettiğini anlattı. Babası adeta kızını görmek iste­mez, işten eve gelmeden uyutulmasını ister olmuş… Kısacası küçük kızın şaşılığı sosyal ve psikolojik bir utanç kaynağı haline gelmiş. Yaptığım damlalı muayenede iki göz arasında kırma kusuru farkı saptadım ve göz­lüğünü verdim. Kontrol muayenemde gözlüğün yararlı olduğunu, ama hem tembellik hem de kayma açısından yeterli olmadığını görünce sağ­lam gözüne kapama da önerdim. Gözlüğü devamlı taktı, ama kapama­yı babası evde yokken, annesiyle beraber çok sevdiği resim yapma eyle­mi sırasında uyguladılar. Bir sene sonra tembelliği önemli ölçüde azal­mış, kayması sadece benim muayeneyle fark edebileceğim düzeye inmiş­ti. Bir gün babasına sürpriz yapmaya karar verdiler ve babası eve geldi­ğinde uyumayıp kapıyı ona açtırdılar. Sonucu tahmin edersiniz, bütün aile ağlayarak birbirlerine sarılmışlar ve yeniden bütünleşmişler. O tatlı, utan­gaç küçük kız şimdi ressam oldu, kocaman gözleri olan güzel kız resimleriyle tanınıyor.

Göz hareketleri nasıl olur?
Fark etmişsinizdir, gözler sağa sola bakarken hep birbirine uyumlu olarak hareket eder. Biri bir yöne bakarken, diğerinin başka yöne baktığı çok nadirdir (ve aslında doğal da değildir). Gözlerin sağa sola, yukarı aşağı ve köşelere bakmasını sağla­yan 6 adet incecik koşumlar (kaslar) bulunmaktadır. Hangi yöne bakılacaksa, di­yelim sağa bakılacak, sağ gözün sağa bakmayı sağlayan koşumu kasılır ve kısalır, yine sağ gözün sola baktıran kası sağa doğru bakmaya izin vermek üzere birbiriy­le uyumlu olarak gevşer ve uzar. Diğer yandan sol gözün sağa baktıran kası sağ göze koşullu olarak aynı miktarda kısalır ve yine sol gözün sola baktıran kası tüm bunlara koşul miktarda uzar. Yani bir sağa bakmak için en az dört minik kas, kı­salmak veya uzamak şeklinde bir iş yapar. Bu durum her yöne bakış için geçerli­dir. Deyim yerindeyse, gözleri ayrı ayrı kendi başlarına bırakmaz beyin. Bu işlerin tümünü beyin idare eder, ama hangi yöne bakılması gerektiğine karar vermek için gözden sürekli bilgi alır.

Şaşılık nedir?
Göz hareketleini sağlayan düzenekte bir sorun olursa gözlerde kayma (şaşılık) meydana gelir. Bir göz bir yöne bakarken diğeri ona uymazsa ya da düz karşıya bakarken birbirlerine para­lel durmazlarsa kayma var demektir. Kayma bazen her yöne bakarken aynı olabilir, bazen de bazı yönlerde daha fazla olabilir. Aslında şaşılık/kayma çok genel deyimlerdir. Birçok değişik tipi vardır.

Şaşılığın tipleri nelerdir?
Gizli şaşılık/kayma, toplumda en yaygın olan tipidir. Ancak muayene ile saptanabilen, göz­leri açıp kapama ile hekimin saptayabileceği bir kayma türüdür.

Şehlalık, çok az miktardaki kaymaya halk arasında verilen isimdir.
Yalancı kayma, özellikle bebeklerde görülen, burun kökü genişliği nedeniyle kayma varmış gibi olan görüntüdür.
İçe kayma, gözlerden birinin veya ikisinin içe kayması, dışa kayma da dı­şa doğru kaymasıdır.

Şaşılığın başlıca nedenleri nelerdir?
Çocuklarda şaşılığın en sık nedeni, bir gözdeki yüksek kırma kusuruna bağlı tem­belliktir. Sık rastlanan diğer nedeni, göz kaslarından birinin doğuştan güçlü ve kalın veya güçsüz ve ince olmasıdır. İlginç olan, bu durumda oluşabilecek bir kaymanın da tembelliğe yol açabilmesidir.

6 Yaşına Kadar Görülen Şaşılığın Nedenleri Nelerdir?
Göz kaslarına bağlı: Bazen bebekler doğduklarında koşumlar (göz kasları) birbirine eşit güçte veya kalınlıkta olmayabilir, düz bakarken biri diğerine yakın durabilir ve sağa sola bakarken birbirine paralel hareket etmeyebilirler. Bu durumda şaşılık olabilir. Kayma ve tembellik ilişkisi yumurta-tavuk ilişkisi gibidir. İkisi de birbirine yol açabilir.

İki göz arasında kırma kusuru farkına bağlı: Bazen de yine küçük bir bebekte, diyelim ki gözlerinden birinde yüksek bir kırma kusuru var, diğe­rinde yok ya da daha küçük numaralı bir gözlük ihtiyacı var. Bir gözden beyne net bir görüntü iletisi giderken, diğerinden giden görüntü bulanık olur. Beyin bir süre, durumu anlamaya ve idare etmeye çalışır. Ama bir süre sonra bulanık görüntü iletisi gelen gözü ihmal etmeye başlar, onu yok sayar. Hatta kendi içinde o gözden gelen iletileri değerlendirmesi ge­reken bölümle bile ilgilenmez olur, onun gelişimi için gerekli çabalardan vazgeçer. Bu durumda net ileti göndermeyen göz tembelleşir ve yavaş yavaş işi bırakıp adeta uykuya dalar, kaymaya başlar. Kayma ve tembellik ilişkisi yumurta-tavuk ilişkisi gibidir. İkisi de birbirine yol açabilir.

Göziçi hastalığına bağlı: Nadiren doğumdan sonra göz içinde sarı noktada bir hastalık, bir tümör olabilir. Yine beyne net ileti gitmeyince, bu göz kaymaya başlar. Bazen anne karnındayken annenin geçirdiği bir hastalık bebeğin gözüne de sıçrayabilir (ör; toksoplazma, retinoblastom).

Şeffaf olması gereken göz ortamlarında bulanıklığa bağlı: Bazen de, yine bir bebeğin gözünde kapak düşüklüğü veya katarakt, göziçi iltihabı gibi görmeyi engelleyecek veya bulandıracak bir perde olabilir. Yine tembellik, yine kayma meydana gelebilir.

6 Yaşına Kadar Olan Çocuklarda Şaşılığın Nedenleri Nelerdir?
Göziçi hastalıkları
Göz kaslarında dengesizlik
Göz ortamlarında bulanıklık
İki göz arasında kırma kusuru farkı

Hangi Durumlarda Göz Kaslarında Dengesizlik Olabilir?
Aile fertlerinde gözde kayma olması
Doğumdan sonra ateşli hastalık geçirilmesi
Erken veya düşük ağırlıkla doğulması
Hamilelikte ateşli hastalık geçirilmesi
Kafa içinde kitle gelişmesi (tümör)
Kafa içinde sıvı artışı olması (hidrosefali)
Kaza geçirilmesi veya darbe alınması
Mongolizm gibi kromozom hasarı olması
Sinir sistemini etkileyen bir hastalık geçirilmesi
Zor doğuma bağlı beyin veya beyincik hasarı olması

Şaşılığın 6 Yaşından Sonra Meydana Geliş Nedenleri Nelerdir?
Göz hareketlerini idare eden kaslara elektrik getiren sinirlerde bir sorun olması
Göz hareketlerini idare eden kaslara elektrik getiren sinirlerin idare edil­diği beyin merkezinde bir sorun olması
Göz hareketlerini idare eden kaslarda bir hastalık olması
Bir gözde ciddi bir göz hastalığı olup, görmenin ileri derecede kaybedilmesi

Göz kimde içe, kimde dışa doğru kayar?
Genellikle çocuklarda tembelliğe veya az görmeye bağlı kayma içe, yani bur­na doğru; büyüklerde az görmeye bağlı kayma dışa yani kulağa doğru olur. Miyoplarda dışa, hipermetroplarda içe kayma eğilimi vardır.

Şaşılık tehlikeli midir?
Eğer göz içinde bir hastalık veya tümör varsa şaşılık habercidir, kendisi tehlikeli değildir ama tehlikeli bir durumu işaret ediyor olabilir.

Eğer şaşılık göz kaslarında dengesizliğe veya gözlerden birinde tembelliğe bağlıy­sa tehlikeli değildir, ama arkadaş çevresinde, şaşı olmak nedeniyle sosyal ve psi­kolojik bir sorun olabilir.

Daha önemlisi, tembellik, şaşılık nedeniyle daha artabileceğinden derinlik duyusu kaybolur ve çocuk bazı meslekleri yapamaz. Sonradan olan şaşılık/kaymalar ise bir beyin hastalığının belirtisi olabilmesi nede­niyle önemlidir.

Şaşılıkta neler yapılmalıdır?
6 yaşın altındaki kayma hemen muayene edilmelidir. Çünkü öncelikle nadir de olsa göz içinde yaşamı da tehdit edebilecek bir tümör olmadığına emin olmak gerekir.

Sonra diğer nedenler (iki göz arasında kırma kusuru farklılığı, iki gözde ileri hiper­metrop, kaslarda doğuştan zayıflık vs.) araştırılır.

Bunları yapabilmek için çocuklara uygun muayene yöntemleri kullanılır.

Şaşılıkta gözlük kullan­mak gerekli veya yararlı mıdır?
Diyelim ki, sadece gözlük ihtiyacı var; çocuğun yaşına ve ihtiyacının derecesine göre, gereğince ve olabildi­ğince erkenden gözlük kul­lanmasını sağlamak gerekir. Net görmek bebeklerin bile iletişim açısından hoşuna giden bir durumdur, onun için insanı şaşırtacak kadar erken yaşta gözlükten hoş­lanan ve uyum sağlayabilen bebekler vardır. Özellikle yüksek numara gerekli olan bebekler, gözlük takılır takılmaz gülmeye bile başlarlar. Annesinin yüzünü görebilmek, bebeğe emniyet duygusu verir.

Daha büyük yaşlarda, yine çocuğun yaşına, gözlük ihtiyacının ve kaymanın du­rumuna göre gözlük kulla­nımı tedavinin ilk adımıdır. Yaygın inanışın aksine bu gözlükler gözü tembelleştirmez tembellikten kurtarır.

Damlalı muayene nedir?
Şaşılık ve tüm çocuk muayenelerinin olmaz­sa olmazı, gözbebeğinin uyum yapmasını en­gelleyici damla ile yapılan muayenedir. Bu damla şaşılığı olan çocuklara 3 gün, günde 2 kez damlatılmalı ve dördüncü gün kırma ku­suru ölçümü yapılmalıdır. Kayması olmayan çocuklarda art arda 2 kez damlatıldıktan ve 1 saat beklendikten sonra ölçüm yapılması şeklinde uygulanılır. Damlanın etkisi gözbe­beğinin büyümesi ve ışığa yanıt vermemesi­dir. Dolayısıyla damlanın etkisi olduğu sürece ışık ve güneşten rahatsız olması doğaldır, gü­neş gözlüğü ve şapka rahatsızlık duygusunu azaltır. Bu damlalar nadiren alerji yapabilir, yanaklarda kızarıklık, hafif ateş olabilir. Bu durumda, damlalar durdurulmalı, çocuğa bol su içirilerek damlanın böbreklerden atılma­sı sağlanmalı ve göz hekimine haber verilme­lidir.

Bir günlük damlanın etkisi 2 gün, 3 günlük damlanın etkisi 20 gün sürebilir.

Tedavide ilk adım nedir?
İlk adım, ihtiyacı varsa gözlük kullanımıdır. Merak etmeyin, çocuklar için yapılmış göz­lükler ve camlar var.

Tedavide ikinci adım nedir?
Kapama tedavisidir. Tembellik tedavisinin de ikinci aşaması şaşı veya tembel olan gözün aktif olarak çalışmasını sağlamak için diğer göze kapama uygulanmasıdır. Bu tedavi, bir çeşit fizik tedavi egzersizidir. Kapama derken, çocuklar için özel yapılmış yapışkan göz kapama plasterini kastediyoruz. Gözlük de kullanması gereken (her tembellikte gözlük gerekli olmayabi­lir) ve bunu düzgün şekilde kullanabilen çocuklarda kapamayı gözlüğün içinden, tembel olmayan gözün çevreyi göremeyeceği şekilde takmak gerekir. Bebeklerde özel kontakt lenslerle de kapama yapılabilir.

Tedavinin sonraki adımları nelerdir?
Kapamanın yeterince işe yaramadığı durum veya evrede, işin içine ameliyat gi­rebilir. Hemen korkmayın, zor ve tehlikeli bir ameliyat değildir şaşılık ameliyatı. Ameliyatta yapılan aslında, bir tarafı çeken bir eteğin terzi elinde düzeltilmesi­ne benzer. Az çalışan kas kısaltılarak gücü arttırılır, çok çalışan da biraz gevşetilir. Çocuklarda genel anestezi altında yapılması gereken bu işlemden sonra hastanede bir gece kalınması yeterlidir. O da anestezi alındığı için gereklidir, yoksa göze ya­pılan işlem nedeniyle değil. Göz çok çabuk iyileşir, haliyle olabilen kızarıklık 1-2 günde geçer, ağrı olmaz, gözü kapamak gerekmez. Ameliyatı, bu işle sık uğraşan bir göz hekiminin yapması hem başarıyı hem de iyileşme hızını etkiler.

Ameliyat gözlük ihtiyacını düzeltir mi?
Hayır! Gözlük ihtiyacının yapılan işlemle bir alakası yoktur. Gözlük kullanma ge­reği varsa ameliyattan sonra da devam eder.

Ameliyattan sonra kapama yapmak gereği biter mi?
Eğer gözlerden birinde derin bir tembellik varsa, ameliyattan sonra kapama yap­mak gereği devam edebilir. Ta ki derinlik hissi sağlanacak kadar tembellik azaltılana kadar. Bazen ne yazık ki, geç yaşta saptanan tembelliklerin tedavisi mümkün olmamaktadır. Ameliyattan sonra kapamadan yarar görülmediği anlaşılırsa da ka­pama bırakılabilir.

Şaşılığın tedavisi ne kadar sürer?
Şaşılığın tedavisi sihirli bir değnekle dokunarak yapılan ve bir günde biten bir te­davi değildir. Adım adım ilerlenen ve kayma düzene girene kadar devam edilen bir tedavidir. Nasuh Mahruki’nin ifadesiyle “Yavaş yavaş acele edilmesi” gereken bir durumdur. Tedavi en az 7 yaşına kadar sürer.

Daha ileri yaşlarda da şaşılık/kayma olabilir mi?
Bir gözde ağır bir görme kaybına neden olacak kaza veya hastalık, daha çok dı­şa kaymaya neden olabilir. Bu tip hastalıklarda kaymanın tedavisi daha güçtür. Az gören veya görmeyen göz yerinde sabit durma yeteneğini kaybettiyse ameliyat ve­ya botulismus toksini uygulamaları yararlı olabilir.
Eğer bir kas veya sinir hastalığı sonucunda kayma olursa tembellik gelişmez ve çift görme olur. Bu tip durumlarda göz nörolojisi açısından uzman bir hekimin durumun nedenini araştırması ve tedaviyi ona göre planlaması gerekir.

İçe veya dışa kaymadan başka şaşılık/ kayma türleri var mıdır?
Evet vardır. Yukarı veya aşağı kayma veya ba­kamama durumu olabilir. Bunların da nedenle­ri, çocuklarda doğuştan veya doğum sırasındaki olaylardan olabilir. İleri yaşlarda ise sinir hasarı, damar tıkanıklığı, tiroide bağlı göz hastalığı veya diğer kas hastalıkları olabilir.